اگرچه اختلالات شناختی در حدود نیمی از بیماران مبتلا به ام اس از علائم اصلی ام اس است، اما گاهی به خوبی مورد ارزیابی یا درمان بهینه قرار نمی‌گیرد، و این یکی از نیازهای رفع نشده مهم بیماری ام اس است. با توجه به تاثیراتی که مشکلات شناختی در ام اس بر کیفیت زندگی بیماران می‌گذارد، شناسایی زود‌رس این مشکلات خواهد توانست به ارتقاء بهزیستی بیماران کمک کند.
مشکلات شناختی در ام اس (مولتیپل اسکلروزیس)
تقریباً نیمی از مبتلایان به ام اس (40 تا 65 درصد)، در طی دوره بیماری خود به نوعی، تغییر در توانایی‌های شناختی را تجربه می‌کنند. مشکلات شناختی در ام اس معمولا به حافظه، توجه پیچیده، سرعت پردازش اطلاعات، و عملکردهای اجرایی مربوط می‌شود. تغییر در توانایی‌های شناختی از نظر شدت می‌تواند از خفیف تا متوسط باشد، ولی حتی درجات خفیف آن نیز زندگی شخصی و شغلی فرد را تحت تأثیر قرار می‌دهد. لازم به ذکر است که همه مشکلات شناختی در ام اس ناشی از ضایعات ایجاد شده در مغز نیستند، بلکه عواملی مانند عوارض جانبی داروها، کمبود خواب، افسردگی، اضطراب، استرس و خستگی نیز در بروز آن نقش دارند. این مقاله به طور مختصر اختلالات شناختی رایج در ام اس را مورد بررسی قرار داده و به راهکارهای مقابله با آن پرداخته است.
شناخت و مهارت های شناختی
اصطلاح “شناخت” به گروهی از فرایندهای ذهنی شامل پردازش اطلاعات، حافظه، زبان، تفکر، درک بصری، مهارت های فضایی، مهارت های محاسبه و عملکردهای اجرایی اشاره دارد. این مهارت های شناختی به ما امکان می‌دهند که بتوانیم تمرکز و توجه کنیم، چند کار را با هم انجام دهیم، مطالب جدید را باد گرفته، به خاطر بسپاریم، استدلال کنیم، مشکلات را به طریق منطقی حل کنیم، برنامه ریزی داشته باشیم و بر فعالیتهای خود نظارت کنیم، زبان را درک کرده، از آن استفاده کنیم، اشیاء را از هم تشخیص دهیم، اجزاء سازنده چیزی را مونتاژ کنیم، در مورد بعد مسافت قضاوت کنیم و بسیاری کارهای دیگر. میزان توانایی در این مهارت ها در افراد مختلف متفاوت است، و هر کس می‌تواند در برخی ضعیف یا قوی تر باشد. اما قدرت شناخت فرد در صورتی طبیعی تلقی می‌شود که وی بتواند به کمک مهارت های شناختی، در حد کفایت از عهده زندگی روزمره خود برآید.
مشکلات شناختی در ام اس
همانطور که در مورد سایر علائم ام اس صادق است، علائم شناختی نیز در همه بیماران یکسان نیست. خوشبختانه، این علائم غالبا خفیف، و شامل اختلال در یک یا دو زمینه عملکرد شناختی است. بعلاوه، از روی وجود برخی از علائم شناختی در یک فرد نمی‌توان قضاوت کرد که وی سایر علائم را نیز تجربه می‌کند. رایج ترین مشکلات شناختی در ام اس شامل موارد زیر است:
- پردازش اطلاعات: تجزیه و تحلیل اطلاعاتی که از طریق حواس پنجگانه جمع آوری شده‌اند به دشواری صورت می‌گیرد.
- یادگیری و حافظه: ام اس بیشتر در به خاطر سپردن وقایع اخیر و یادآوری انجام کارها اختلال ایجاد می‌کند. به همین دلیل مبتلایان به ام اس ممکن است به زمان و تلاش بیشتری برای یادآوری نیاز داشته باشند. تاثیر ام اس بر حافظه برای بیماران ام اس همیشه دغدغه بوده است.
- توجه، تمرکز و سرعت ذهنی: متمرکز شدن طولانی بر یک کار دشوارتر می‌شود و در صورت ایجاد وقفه در آن کار، سرنخ ادامه آن دیرتر به دست می‌آید. همچنین، انجام همزمان چند کار با دشواری بیشتر و سرعت کمتر انجام می‌شود.
- حل مسئله: این اختلال، برنامه‌ریزی و حل مشکلات را با سختی مواجه می‌کند. فرد برای شروع کار احساس سر در گمی و گیجی می‌کند. این حالت باعث استرس می‌شود، و استرس به نوبه خود، یادگیری و حافظه را مختل می‌کند.
- کلمه یابی: افرادی که دچار این اختلال می‌شوند نمی‌توانند به راحتی کلمه مناسبی پیدا کنند و این، شرکت در مباحثات و مکالمات را دشوار، و زمان آنها را طولانی می‌کند.
معمولا عملکردهای خاصی از جمله هوش عمومی، حافظه طولانی مدت، درک بینایی، و درک روابط فضایی کمتر تحت تاثیر بیماری ام اس قرار می‌گیرد.
ارتباط مشکلات شناختی در ام اس با سایر عوامل بیماری
اختلال در عملکرد شناختی با تعداد و ناحیه ضایعات مغزی و آتروفی مغزی ارتباط دارد. بین مشکلات شناختی در ام اس و سایر ویژگی‌های این بیماری رابطه ضعیفی برقرار است. به این معنی که ممکن است فردی بدون هیچ نوع محدودیت جسمی دارای اختلالات قابل توجه شناختی باشد، و برعکس. بعلاوه:
- مشکلات شناختی در ام اس میتوانند در هر مرحله‌ای، حتی به عنوان اولین علامت بیماری،ایجاد شوند، اما در مراحل پیشرفته بیماری بیشتر مشاهده می‌شوند.
- احتمال بروز مشکلات شناختی در ام اس پیشرونده، و نیز هنگام تشدید بیماری بیشتر است.
- تغییرات شناختی معمولاً به کندی پیش می‌روند، اما بعید است پس از شروع، بهبود چشمگیری داشته باشند.
شناسایی مشکلات شناختی در ام اس
علائم اختلال عملکرد شناختی در ابتدا جزئی است و توسط خود بیمار، یا اطرافیان وی مشاهده می‌شود. این علائم ممکن است سبب بروز مشکل در موارد زیر شوند:
- پیدا کردن کلمات مناسب
- یادآوری آنچه باید در محل کار یا در خانه انجام شود
- تصمیم گیری یا قضاوت ضعیف
- پیش بردن کارها یا مکالمات
- عملکرد شغلی و تحصیلی
ارزیابی مشکلات شناختی در ام اس
از آنجا که مشکلات شناختی در ام اس می‌تواند کیفیت زندگی، روابط، اشتغال و تحصیل فرد را متاثر کند، شناسایی، ارزیابی و درمان به موقع آن مهم است. در صورتی که علائم اولیه اختلالات شناختی در بیمار شناسایی شود، باید بلافاصله با پزشک در میان گذاشته شود. پزشک پس از انجام یک آزمایش غربالگری کوتاه، ممکن است بیمار را برای ارزیابی جامع تر به متخصصین آموزش دیده (شامل متخصص مغز و اعصاب، آسیب شناس گفتار / زبان، کاردرمانگر) ارجاع دهد. عملکرد شناختی فرد با استفاده از آزمایش‌هایی برای ارزیابی کامل زمینه های عملکرد شناختی بررسی می شود. ممکن است آزمایش‌ها طولانی باشد، ولی برای تعیین عملکردهایی که دچار اختلال شده اند، و برای بررسی سایر دلایل احتمالی مانند داروها، خستگی، تغییرات خلقی (افسردگی، اضطراب، استرس) لازم است.
ام آر آی (MRI)
در تشخیص اختلالات شناختی از ام آر آی برای بررسی حجم ضایعات و محل آنها و همچنین آتروفی مغز استفاده می‌شود. MRI همچنین، می‌تواند احتمال بدتر شدن ضایعات و افزایش ناهنجاری‌ها را پیش بینی کند.
درمان اختلالات شناختی در ام اس
در اینجا استراتژی های مختلفی که برای کمک به بهبود عملکرد شناختی در ام اس موجود است، به طور خلاصه، معرفی و توضیح داده می‌شود:
درمان های اصلاح کننده بیماری (Disease-Modifying Therapies)
درمان‌های اصلاح کننده بیماری میتوانند از ایجاد ضایعات جدید در مغز جلوگیری کنند. برخی مطالعات انجام شده فواید این درمان‌ها را در محافظت از عملکردهای شناختی نشان داده‌اند و همچنین، برای استفاده در ام اس عود کننده مورد تایید FDA هستند. برای تعیین دقیق تر اثربخشی آنها در زمینه مشکلات شناختی در ام اس، مطالعات بیشتری مورد نیاز است.
داروها و مکمل ها
متخصصین امیدوارند که تجویز داروهای آلزایمر بتواند برای بیماران ام اس نیز مفید باشد. برخی از این داروها از فعالیت آنزیمی که پیام رسان عصبی استیل کولین را تجزیه می‌کند، جلوگیری می‌کنند. مطالعاتی که بر روی داروهای آلزایمر (مانند ریواستیگمین) و همچنین، داروی دونپزیل صورت گرفته، هنوز به نتایج واضحی نرسیده است. همین موضوع در مورد مکمل عصاره گیاهی جینکو بیلوبا (Ginkgo Biloba) نیز صادق است.
توانبخشی شناختی
بر اساس نتایج ارزیابی‌ها، و شناسایی نقاط ضعف و قوت عملکرد شناختی، ممکن است برنامه توانبخشی شناختی توصیه شود. توانبخشی شناختی شامل فعالیتهای بازتوانی و جبرانی است.
فعالیت های بازتوانی
این دسته فعالیت‌ها معمولا شامل تمریناتی برای یادگیری و حافظه، به شرح زیر است:
- ترکیب حالت‌های یادگیری: وقتی چیزی را ببینیم، بگوییم، بشنویم، بنویسیم، یا انجام دهیم، به احتمال بیشتری آنرا به یاد می‌آوریم. در این مورد بیمار باید برای خود وقت اضافی در نظر بگیرد.
- تکرار و تأیید: به بیمار توصیه می‌شود آنچه را می‌شنود تکرار کند و برای بهبود توجه و حافظه، درستی آنرا پیش خود تأیید کند.
- تمرین فاصله‌ای: تکرار و تمرین در فواصل زمانی معین جهت تقویت توان ذخیره اطلاعات
- ایجاد ارتباط: استفاده از کمکهای حافظه، مثلا برای یادآوری نام اشخاص، مرتبط کردن نام آنها با نام فرد، شیء، رنگ، یا رویدادی که مشابه آن به نظر می‌رسد
فعالیت های جبرانی
هدف از این دسته فعالیت ها کمک به جبران عملکردهایی است که دیگر خوب کار نمی‌کنند و میتوانند شامل موارد زیر باشند:
- تثبیت و مرکزیت: انتخاب مکانی در خانه برای قراردادن آنچه ضروری است (شامل کیف پول، تقویم اصلی، کلیدها، قبض ها، لیست کارها و خریدها، و سایر موارد)
- برنامه‌ریزی: تهیه یک سررسید برای یادداشت قرار‌ها، فعالیت‌ها، و ارتباطاتی که باید به یاد بماند. برای این کار می‌توان از برنامه های یادآور رایانه ای نیز استفاده کرد.
- ضبط: شامل ضبط صوتی مواردی که باید به خاطر سپرده شوند و ذخیره آن در گوشی موبایل
- یادآوری: استفاده از چک لیست، زنگ ساعت، آلارم تلفن همراه، تایمر آشپزخانه و سایر موارد
- از بین بردن عوامل حواس‌پرتی: در صورتی که امکان خاموش کردن صداها و از بین بردن عوامل حواس‌پرتی پس زمینه امکان پذیر نیست، رفتن به مکانی ساکت‌تر برای مکالمه حضوری یا ارتباط تلفنی
- استراحت: استراحت کردن موقتی و تنفس عمیق، فرد را برای ادامه کار متمرکز می‌کند.
- خودداری از انجام دو یا چند کار به طور همزمان
چشم انداز مشکلات شناختی در ام اس
در حال حاضر راه مطمئنی برای بازگرداندن مغز و مسیرهای پیچیده و اتصالات متنوع آن به وضعیت طبیعی وجود ندارد. محققان فعالانه در تلاش هستند تا روشهای مختلف تقویت ساختارهای آسیب دیده مغز، ترمیم و بازسازی میلین، و حتی بازسازی رشد عصب (آکسون) را امتحان کنند. این گزینه ها مطمئنا آینده بیماری را روشن می‌کنند، ولی کاری که در حال حاضر برای به حداقل رسانیدن مشکلات شناختی در ام اس می‌توان انجام داد، شامل کنترل عوامل موثر در تشدید و جلوگیری از عود بیماری، مدیریت چالشهای موجود، کنار آمدن با تغییرات ایجاد شده، و استفاده از راهکارهای موجود برای غلبه بر مشکلات شناختی است.