یکی از مشکلات بیماری ام اس عود بیماری است. عودهای متعدد در طول زمان وضعیت را پیچیده تر می‌کنند و از این رو، درمان بموقع و پیشگیری از عود بیماری ام اس اهمیت زیادی دارد. توجه به این مسئله می تواند به بهبود کیفیت زندگی بیمار و همچنین، جلوگیری از پیشرفت بیماری کمک کند. برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد عود بیماری ام اس و نحوه درمان و پیشگیری از آن، ادامه مطلب را بخوانید.
منظور از عود بیماری ام اس چیست؟
مولتیپل اسکلروزیس یا ام اس (MS) نوعی بیماری پیشرونده است که منجر به آسیب سیستم عصبی مرکزی می‌شود. در این بیماری، سیستم ایمنی بدن به طور غیرطبیعی به پوشش محافظ اطراف رشته های عصبی حمله کرده، ارتباطات اعصاب مغز و نخاع را مختل می‌کند. بسته به ناحیه آسیب، می‌توان طیف وسیعی از علائم را در بیماران مبتلا مشاهده کرد.
شایع ترین شکل ام اس نوع عود کننده و بهبود یابنده آن است (RRMS) که در آن علائم بیماری از بین می‌روند و پس از مدتی باز می‌گردند. بازگشت علائم به اسامی عود (Relapse)، تشدید (Exacerbation)، شعله ور شدن (Flare-up)، و حمله (Attack) خوانده می‌شود. عود بیماری ام اس ناشی از فعالیت جدید التهابی در مغز یا نخاع بوده، با بروز علائم جدید، یا بدتر شدن علائم قدیمی همراه است و بالقوه میتواند باعث آسیب عصبی و ناتوانی دائمی شود.
اطلاع از زمان تشدید یا عود بسیار حیاتی است، زیرا دریافت زودهنگام درمان میتواند به کاهش تأثیر تشدید بیماری در زندگی روزمره کمک کند.
شناسایی عود ام اس
برای اینکه یک حمله علائم، عود بیماری ام اس در نظر گرفته شود، باید معیارهای زیر را داشته باشد:
- علائم جدید ظاهر شوند یا علائم قدیمی بدتر شوند
- ماندگاری علائم جدید یا بدتر شدن علائم قبلی بیش از 24 ساعت طول بکشد
- علائم حداقل 30 روز بعد از عود قبلی رخ داده باشد
- توضیح دیگری درباره علائم وجود نداشته باشد
معمولاً در یک عود واقعی، علائم جدید در طی چند ساعت یا چند روز بروز می‌کنند، پس از چند روز تا چند هفته تثبیت می‌شوند و پس از چند هفته تا چند ماه به آرامی بهبود می‌یابند. شدت تشدید میتواند از خفیف تا بسیار جدی باشد و در اکثریت قریب به اتفاق موارد با تغییر در MRI همراه است. علائم هر بیمار در طی تشدیدهای مختلف میتواند متفاوت باشد.
علائم عود بیماری ام اس
برای اینکه بدانیم عود بیماری ام اس چیست، ابتدا باید علائم ام اس را بدانیم. چون در هنگام عود یا تشدید، همین علائم بروز می‌کنند یا شروع به بدتر شدن می‌کنند. بسته به نوع ام اس، این موارد ممکن است طی دوره بهبودی برطرف، و یا دائمی شوند. برخی از عودها خفیف هستند و مانع عملکرد روزانه نمی‌شوند، ولی گاهی شدت علائم به حدی است که بستری شدن در بیمارستان لازم است.
یکی از رایج ترین علائم ام اس، احساس بی حسی یا گزگز در بازوها یا پاها است. سایر علائم می‌توانند عبارت باشند از:
- درد یا ضعف در اندام‌ها
- مشکلات بینایی (دوبینی، از بین رفتن جزئی یا کامل بینایی)
- لرزش، عدم ثبات و مشکلات هماهنگی و تعادل
- خستگی، سردرد، سرگیجه
مشکلات تنفس یا بلع، تندی گفتار، مشکلات روده و مثانه، مشکلات جنسی، اختلالات عاطفی مانند افسردگی و تغییرات خلقی، تغییر در تفکر و تمرکز، تشنج و از دست دادن شنوایی نیز محتمل است.
تشخیص عود بیماری ام اس
هیچ آزمایش واحدی نمی‌تواند عود بیماری ام اس را تشخیص دهد. پزشکان از آزمایشات مختلفی برای رد سایر علل علائم شخص استفاده می‌کنند که رایج ترین آنها عبارتند از:
- اسکن MRI
- نمونه برداری از مایع نخاعی
- پتانسیل‌های برانگیخته شده، یا اندازه‌گیری پاسخ فعالیت الکتریکی مغز به تحریک عصب
- برخی آزمایشات سرم خون
بعلاوه، برای اینکه پزشک بتواند تشخیص دهد که علائم ایجاد شده مربوط به عود ام اس است، باید شرایط زیر فراهم باشد:
- وجود حداقل دو منطقه آسیب دیده جداگانه در سیستم عصبی مرکزی
- شواهدی مبنی بر اینکه ضایعات فوق در فاصله یک ماه اتفاق افتاده است
- رد سایر علل احتمالی
درمان عود بیماری ام اس
در برخی از تشدیدهای ام اس ممکن است نیازی به درمان نباشد. اگر شعله ور شدن علائم رخ دهد اما بر کیفیت زندگی بیمار تأثیری نگذارد، بسیاری از پزشکان روش مشاهده و انتظار را توصیه می‌کنند. اما برخی از تشدیدها علائم شدیدتری مانند ضعف شدید یا اختلالات بینایی ایجاد می‌کنند و نیاز به درمان دارند. درمان پزشکی معمولا شامل موارد زیر است:
کورتیکواستروئیدها
کورتیکواستروئیدها به عنوان درمان اصلی، می‌توانند باعث کم شدن التهاب، تسکین علائم و کاهش زمان بهبود شوند. درمان معمولا شامل 3 تا 5 روز دریافت کورتیکواستروئیدهای پالس با دوز بالا است که به صورت داخل وریدی یا خوراکی انجام می‌شود. پس از آن، به مدت 3 تا 4 هفته استروئید خوراکی تجویز می‌شود که با کاهش تدریجی دوز مصرفی تا زمان تکمیل درمان همراه است. استروئیدهای داخل وریدی با دوز بالا در بیمارستان یا مرکز تزریق سرپایی، و استروئیدهای خوراکی در خانه مصرف می‌شوند.
ژل آکتار اچ پی (H.P. Acthar gel)
این داروی تزریقی معمولاً فقط در مواردی استفاده می‌شود که کورتیکواستروئیدها موثر نباشند. اکتار یک درمان جایگزین غیر‌استروئیدی برای عود حاد است، که حاوی هورمون آدرنوکورتیکوتروپین (ACTH) بوده، میتواند توسط بیمار، خانواده یا کادر درمان به صورت زیر جلدی یا عضلانی تزریق شود. مصرف اکتار نیز مانند کورتیکواستروئیدها باید همیشه تحت نظر پزشک باشد.
تبادل پلاسما (Plasma Exchange) یا پلاسمافرز (plasmapheresis)
درمان “تبادل پلاسما” شامل فیلتر کردن خون برای از بین بردن آنتی‌بادی‌های بالقوه مضر است. در طی این درمان، پلاسما را از سلولهای خونی جدا می‌کنند، و پس از مخلوط کردن آن با یک پروتئین محلول در آب به نام آلبومین، دوباره به بدن وارد می‌کنند.
سایر درمانها
در شرایطی که عود بیماری ام اس شدید است روش‌های درمانی دیگری نیز میتواند به رفع علائم بیماری کمک کند، که از آن جمله، تجویز داروهای خوراکی یا تزریقی، و توانبخشی است. توانبخشی برای حمایت از بیمار در خانه و محل کار است و میتواند شامل موارد زیر باشد:
- فیزیوتراپی یا کاردرمانی
- گفتار درمانی و زبان درمانی جهت درمان مشکلات مربوط به گفتار، بلع یا تفکر
چه عواملی باعث عود بیماری ام اس می شود؟
بسیاری از مبتلایان به ام اس در طول دوره بیماری خود عود را تجربه می‌کنند. اگرچه نمی‌توان از همه موارد عود جلوگیری کرد، اما عوامل محرک شناخته شده‌ای وجود دارند که کنترل آنها تا حد زیادی از عود بیماری ام اس پیشگیری می‌کند. شایع‌ترین این عوامل عبارتند از:
استرس
استرس میتواند احتمال عود ام اس را تا دو برابر افزایش دهد. اگرچه استرس یک واقعیت زندگی است، ولی با این وجود می‌توان با ایجاد تغییراتی در سبک زندگی به کنترل آن کمک کرد. برای کاهش سطح استرس می‌توان از اقدامات زیر کمک گرفت:
- ورزش کردن
- خوب غذا خوردن
- خواب کافی
- مراقبه
عفونت
عفونت‌های ویروسی، باکتریایی و قارچی می‌توانند باعث تشدید بیماری ام اس شوند. اقداماتی که برای جلوگیری از ابتلا به عفونت‌های رایجی مانند سرماخوردگی یا عفونت دستگاه تنفسی انجام می‌شود به کاهش خطر عود بیماری ام اس نیز کمک می‌کنند. اقدامات زیر مخصوصا در فصل پاییز و زمستان مفید خواهد بود:
تزریق واکسن آنفولانزا (با تایید پزشک)
شستن مرتب دست‌ها و استفاده از ماسک
اجتناب از افراد بیمار و رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی
واکسیناسیون
بعضی از واکسن‌هایی که حاوی عوامل بیماریزای زنده هستند، مانند واکسن‌های زونا و تب زرد، ممکن است باعث تشدید بیماری ام اس در افراد مبتلا به این بیماری شوند.
زایمان
در برخی از زنان مبتلا به ام اس، عود بیماری دقیقا بعد از زایمان اتفاق می‌افتد، ولی تغذیه نوزاد با شیر مادر تا حدی محافظت کننده است.
کمبود ویتامین D
پایین بودن سطح ویتامین D میتواند در خطر عود بیماری ام اس نقش داشته باشد. افراد مبتلا به ام اس باید مرتباً سطح ویتامین D خود را کنترل کرده، در صورت لزوم، آن را تقویت کنند.
عود کاذب بیماری ام اس چیست؟
عود کاذب (Pseudorelapse) به وضعیتی گفته می‌شود که علائم بیماری ام اس شروع به بدتر شدن می‌کنند. ولی علت اصلی آن فعالیت سیستم ایمنی یا التهاب جدید نیست. در این نوع عود، تصویربرداری با MRI ضایعه فعال جدیدی را نشان نمی‌دهد. وقتی بروز می‌کند که به دلایلی که ذکر خواهد شد، پرده از آسیب التهابی عود قبلی بیماری برداشته شود. عود کاذب را نمی‌توان توسط استروئیدها درمان کرد، و مدیریت آن توسط کنترل عوامل تاثیر گذار صورت می‌گیرد که عمده آنها عبارتند از:
- افزایش درجه حرارت بدن (از تب ، ورزش بیش از حد ، وان آب داغ / سونا …)
- عفونت حتی در غیاب تب (آنفولانزا، دستگاه ادراری، سینوس و عفونت‌های پوستی …)
- ضربه (تروما)
- جراحی
- داروهای جدید
- سایر شرایط پزشکی (مانند قند خون بالا در بیماران دیابتی)
- استرس روانی
سرنخ های متنوعی برای کمک به افتراق بین عود واقعی و عود کاذب در ام اس وجود دارد. یکی این است که علائم عود کاذب نوسان دارند و ممکن است در یک بازه زمانی کوتاه برطرف شوند و دوباره برگردند. دیگر اینکه در عود کاذب معمولا علائم قدیمی بروز می‌کنند در حالیکه در عود واقعی بیماری ام اس اینطور نیست. همچنین الگوی علائم موجود در عود کاذب به گونه‌ای است که نمی‌تواند به وجود ضایعه‌ای در سیستم عصبی مرکزی نسبت داده شود و متخصص مغز و اعصاب به خوبی آنرا تشخیص می‌دهد.
