بیماری ام اس قابل پیش بینی نیست و گاهی بدون مقدمه عود می‌کند. عود در ام اس از خفیف تا بسیار شدید متغیر، و از فرد به فرد متفاوت است. موارد خفیف آن ممکن است خود به خود برطرف شوند، ولی در موارد شدید، انجام اقدامات درمانی با هدف کاهش التهاب و تسکین علائم ضروری است. اگرچه عود ام اس قابل پیش بینی نیست، اما می‌توان برای آن آماده شد.
علت عود در ام اس و علائم آن
علت عود در ام اس ایجاد التهاب در سیستم عصبی مرکزی (CNS) است. التهاب به غلاف میلین اطراف اعصاب آسیب می‌زند و باعث کند شدن، یا ایجاد اختلال در انتقال پیامهای عصبی می‌شود. بسته به محل آسیب، علائم مختلفی بروز می‌کند و برای اینکه علائم به عنوان عود تلقی شوند، باید دارای مشخصات زیر باشند:
- با التهاب و میلین زدایی همراه باشند
- بیش از 24 ساعت دوام داشته باشند
- حداقل 30 روز پس از شروع عود قبلی ایجاد شده باشند
- علائم مربوط به عفونت، تب یا سایر استرسها نباشند
- علائم توضیح دیگری نداشته باشند
تعیین عود واقعی می‌تواند چالش برانگیز باشد. چون گاهی پس از مواجهه با عواملی از قبیل خستگی، استرس بیش از حد، تب، عفونت، و قرار گرفتن در معرض گرما و رطوبت نیز، علائمی ایجاد می‌شود که به آنها شبه عود (Pseudorelapse) یا شبه تشدید گفته می‌شود و نباید با عود واقعی اشتباه گرفته شوند.
مدیریت عود در ام اس
خوشبختانه، همه موارد عود در ام اس نیاز به درمان ندارند. تغییرات خفیف مانند بی‌حسی، احساس سوزن سوزن شدن، یا خستگی، که تأثیر قابل توجهی بر فعالیتهای روزمره فرد نداشته باشد، خود به خود بهبود می‌یابند. ولی موارد شدید، مانند از دست دادن بینایی، ضعف شدید یا از دست دادن تعادل، به نحوی که در تحرک، ایمنی یا توانایی کلی عملکرد فرد اختلال ایجاد کنند، باید درمان شوند و برای درمان آنها از گزینه های درمانی زیر استفاده می‌شود:
گزینه های دارویی
متیل پردنیزولون IV (IVMP)
اگرچه، کورتیکواستروئیدها در درمان بلند مدت بیماری ام اس موثر نیستند، اما هنگام عود موثرند. متخصصان مغز و اعصاب یک دوره 3 تا 5 روزه کورتیکواستروئیدهای دوز بالا تجویز می‌کنند تا التهاب را کم کرده، عود را سریعتر خاتمه دهند. تزریق داخل وریدی متیل پردنیزولون به مدت 3 روز، نوریت بینایی حاد را درمان می‌کند و به طور قابل توجهی پیشرفت ام اس را در دو سال اول به تأخیر می‌اندازد، بنابراین، پایه خوبی برای درمان عود در ام اس است.
پردنیزون خوراکی با دوز بالا
فراهمی زیستی دوز 1250 میلی‌گرمی پردنیزولون خوراکی برابر با 1 گرم پردنیزولون داخل وریدی (IVMP) است، و به همان اندازه هم در بهبودی عود در ام اس موثر است. بعلاوه، هزینه آن نیز پایین‌تر از نوع تزریقی است.
کورتیکواستروئیدها و بارداری
استفاده از کورتیکواستروئیدها در سه ماهه اول بارداری توصیه نمی‌شود، ولی برای درمان عودهایی که به اندازه کافی شدید هستند، می‌توان بعد از سه ماهه اول، با خیال راحت از یک دوره کوتاه داروهای استروئیدی استفاده کرد. متیل پردنیزولون از این نظر که قبل از عبور از جفت متابولیزه می‌شود، داروی ارجح است.
هورمون آدرنوکورتیکوتروپین عضلانی (ACTH)
ACTH برای درمان عود در ام اس در بزرگسالان مورد تأیید FDA و در دسترس است. اگرچه نشان داده شده است که ACTH به اندازه IVMP در مدیریت عود موثر است، ولی به دلیل گران بودن بسیار کمتر استفاده می‌شود.
پلاسمافرز (Plasmapheresis)
آکادمی عصب شناسی آمریکا در سال 2011 پلاسمافرز یا تعویض پلاسما (Plasma exchange) را به عنوان درمان خط دوم برای عودهای شدید و مقاوم به درمان با کورتیکواستروئیدها توصیه کرده است.
ایمونوگلوبولین داخل وریدی (IVIG)
استفاده از IVIG در بارداری بی‌خطر است و ممکن است فوایدی نیز داشته باشد. به همین دلیل، می‌تواند برای عود در ام اس برای بیماران باردار در نظر گرفته شود. مخصوصا چون در مدت بارداری باید حتی‌المقدور از درمان با کورتیکواستروئیدها اجتناب شود. بعلاوه، این روش درمانی می‌تواند خطر عود پس از زایمان را نیز کاهش دهد، و همچنین، در مواردی که عود در ام اس به درمانهای استروئیدی پاسخ نمی‌دهد نیز به کار می‌رود.
سایر گزینه های درمانی
ژل اکتار (H.P. Acthar Gel)
ژل اکتار نوعی ژل تهیه شده از از هورمون آدرنوکورتیکوتروپین (ACTH) کاملاً خالص است که به منظور آزادسازی پیوسته و طولانی مدت ACTH طراحی شده است. این دارو برای درمان عود در ام اس بزرگسالان مورد تأیید FDA قرار گرفته ولی، به دلیل گرانی و عدم سهولت در دسترسی، تجویز آن محدود است، و اغلب در مواردی تجویز می‌شود که بیمار نتواند گلوکوکورتیکوئیدها را تحمل کند.
توانبخشی
هدف از برنامه توانبخشی بازگرداندن یا نگهداری اعمال اساسی مورد نیاز برای زندگی روزمره است. برای توانبخشی تیمی متشکل از فیزیوتراپیست‌ها، کاردرمانگران، و آسیب‌شناسان گفتار / زبان، وارد عمل می‌شوند. راهبردهای چند رشته ای متناسب با نیاز فرد، و برای افزایش عملکرد، ایمنی و کیفیت زندگی در دوره بیماری به کار گرفته می‌شوند و می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
- فیزیوتراپی: یک برنامه ورزشی برای تقویت تعادل، قدرت، حرکت و استقامت، و همچنین، ارزیابی و استفاده از وسایل کمک حرکتی
- کاردرمانی: آموزشهای لازم به بیمار در زمینه صرفه‌جویی در مصرف انرژی، استفاده از تجهیزات تطبیقی در خانه و محل کار، راهکارهای شناختی
- آسیب‌شناسی گفتار/ زبان: ارزیابی و مدیریت دیس آرتریا (ناتوانی در کنترل عضلات مورد نیاز برای صحبت کردن)، دیسفونی (اختلال در تولید صدا)، و دیسفاژی (اختلال بلع)
- پرستاری (مدیریت مثانه و روده)
حمایت عاطفی
هنگام عود در ام اس، بیماران و خانواده‌های آنها یک وضعیت بحرانی را تجربه می‌کنند که شرایط عادی را مختل می‌کند. این وضعیت واکنشهای عاطفی شدیدی از جمله اندوه، اضطراب، عصبانیت و احساس گناه ایجاد می‌کند که باید تأیید و درک شود.
توصیه هایی به مبتلایان در رابطه با عود در ام اس
توصیه‌های زیر به شما کمک می‌کند تا علائم خود را نظارت کنید و میزان استرس خود را هنگام عود در ام اس کاهش دهید.
آمادگی
اولین قدم برای کنار آمدن با عود در ام اس، پذیرفتن و آماده شدن برای آن است. برای شروع، می‌توانید لیستی از اطلاعات مهم مانند شماره تماس اضطراری، تاریخچه پزشکی، و داروهای مصرفی را تهیه کرده، در دسترس قرار دهید. همچنین، موافقت با دوستان و اعضای خانواده برای انتقال شما به مراکز درمانی، یا دم دست گذاشتن شماره آژانس‌هایی که خدمات انتقال را انجام می‌دهند، به این آمادگی کمک می‌کند.
پایش علائم
اگر احساس کردید که عود در ام اس دارد شروع می‌شود، علائم را در 24 ساعت اول دقیقاً پایش کنید. باید مطمئن شوید این علائم مربوط به عود واقعی هستند. اگر علائمی مانند خستگی، مشکلات حرکتی، سرگیجه، مشکل در تمرکز، مشکلات مثانه، یا تاری دید را بیش از 24 داشتید، می‌تواند نشانه عود در ام اس باشد. در موارد شدید، مانند درد قابل توجه، کاهش یا از دست دادن بینایی، ناتوانی زیاد در تحرک، به اورژانس مراجعه کنید.
تماس با پزشک
اگر فکر می‌کنید علائم شما یک عود واقعی است، در اسرع وقت با پزشک تماس بگیرید. حتی اگر علائم قابل کنترل به نظر برسند، پزشک باید از عود مجدد آگاه شود تا بتواند فعالیت و پیشرفت بیماری را به دقت کنترل کند.
مطلع ساختن اطرافیان
پس از تماس با پزشک، به دوستان و خانواده اطلاع دهید که در حال تجربه مجدد عود هستید. ممکن است عود باعث شود بعضی از برنامه های جمعی خود را تغییر دهید، و آگاه ساختن افراد، استرس لغو برنامه را کم می‌کند. هرگونه کمکی نیاز دارید، خجالت نکشید. عزیزان شما حتما مایلند به هر طریق به شما کمک کنند. کارفرمای خود را در جریان بگذارید تا در صورت نیاز برای مرخصی، کار در خانه، یا تغییر کار شما برنامه‌ریزی کند و بتوانید شغلتان را با وضعیت سلامتی خود هماهنگ کنید.
مدیریت احساسات
عود در ام اس می‌تواند منبع استرس و احساسات پیچیده باشد. تمرینات ذهن‌آگاهی (Mindfulness exercises) مانند تنفس عمیق و مراقبه، برای کنترل استرس و اضطراب موثرند. حتی چند دقیقه آرام نشستن و تمرکز روی تنفس نیز کمک کننده است. در صورتی که این روشها مفید نبود، می‌توانید از یک مشاور با صلاحیت کمک بگیرید.
